Za co mogą ponosić odpowiedzialność członkowie zarządu fundacji?

Fundacja jako osoba prawna działa przez swoje organy, czyli ustalane wewnętrznie władze, w szczególności zarząd (prezesa, wiceprezesa, członków zarządu) oraz organ nadzoru, np. radę fundacji. Organy te działają w sposób przewidziany w ustawie oraz na podstawie statutu fundacji opartego o te przepisy. W niniejszym artykule skupimy się jednak wyłącznie na zarządzie, czyli organie odpowiadającym za prowadzenie spraw i reprezentowanie fundacji, a ściśle rzecz biorąc na odpowiedzialności osób zasiadających w zarządzie fundacji.

Członkowie zarządu fundacji mogą ponosić odpowiedzialność za zobowiązania fundacji, z następujących tytułów:

1. Zobowiązania podatkowe;
2. Zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne;
3. Odpowiedzialność z tytułu szkody wyrządzonej wierzycielom fundacji za brak złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości fundacji;
4. Odpowiedzialność cywilna wobec fundacji, odpowiedzialność wobec fundacji posiadającej status organizacji pożytku publicznego;
5. Odpowiedzialność karna.

I. Zobowiązania podatkowe

Odpowiedzialność członków zarządu za zaległości podatkowe osoby prawnej, jaką jest fundacja wprowadzona została w ustawie z dnia 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (dalej: o.p.), w przepisie art. 116a § 1:

,,Za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż wymienione w art. 116 i fundacji rodzinnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi podmiotami. Przepis art. 116 stosuje się odpowiednio”.

Powyższy przepis zawiera ogólną regułę, zgodnie z którą za zaległości podatkowe fundacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie zarządu fundacji. Opisywana odpowiedzialność członka zarządu fundacji ma zarazem charakter subsydiarny. Tym samym, członek zarządu fundacji ponosi odpowiedzialność za zaległości podatkowe, jeśli egzekucja z majątku fundacji okaże się w całości lub w części bezskuteczna. Niniejsze wynika z faktu, iż w zakresie nieregulowanym przez art. 116a § 1 o.p., odpowiednie zastosowanie znajduje art. 116 o.p., który wprowadza zasadę subsydiarnej odpowiedzialności członków zarządu spółek kapitałowych za zobowiązania podatkowe tych spółek. Ponadto potwierdza to również orzecznictwo, według którego: ,,Przesłanki odpowiedzialności członka zarządu fundacji są takie same jak członka zarządu spółki” (m. in. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 19 czerwca 2018 r., I SA/Po 264/18).

Istotnym jest, że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe ciąży na członkach zarządu fundacji niezależnie od pełnionych przez nich funkcji, sposobu reprezentacji ustanowionego w statucie czy też wewnętrznego podziału zadań lub kompetencji do wykonywania konkretnych czynności. Podobnie bez znaczenia pozostaje okoliczność posiadania kwalifikacji czy też doświadczenia zawodowego w dziedzinie finansów przez danego członka zarządu.

W przepisie art. 116a o.p. ustawodawca nie różnicuje fundacji prowadzących działalność gospodarczą od fundacji, które takiego statusu nie posiadają. Ma to istotne znaczenie w kontekście katalogu przesłanek egzoneracyjnych (zwalniających od solidarnej odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania fundacji).

Fundacje, które prowadzą działalność gospodarczą posiadają zdolność upadłościową, a co za tym idzie, członek zarządu w sytuacji, gdy egzekucja z majątku fundacji okazała się w całości lub w części bezskuteczna, może zwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że:

1) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym czasie zostało otwarte postępowanie restrukturyzacyjne albo zatwierdzono układ w postępowaniu
o zatwierdzenie układu, albo

2) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy (np. z powodu długotrwałej choroby, delegacji do wykonywania obowiązków za granicą lub poprzez wykazanie, że w okresie pełnienia przez niego funkcji członka zarządu nie było podstaw do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub postępowania zapobiegającego upadłości);

3) wskaże mienie fundacji, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych fundacji w znacznej części.

Celem wyjaśnienia wskazać należy, że upadłość ogłasza się wobec dłużnika, który stał się niewypłacalny. Niewypłacalność to stan, w którym fundacja utraciła zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Użycie w ustawie słowa „zobowiązań” wskazuje na to, iż aby można było mówić o upadłości, fundacja musi mieć przynajmniej dwóch wierzycieli posiadających wobec niej wymagalne wierzytelności.

Fundacje nieprowadzące działalności gospodarczej nie posiadają zdolności upadłościowej, wobec czego zwolnienie się od odpowiedzialności za zaległości podatkowe przez członka zarządu fundacji możliwe jest wyłącznie w drodze wskazania mienia fundacji, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych fundacji w znacznej części.

Dodatkowa możliwość zwolnienia się z odpowiedzialności za zaległości podatkowe przez członka zarządu fundacji nieprowadzącej działalności gospodarczej znajduje oparcie w jednym z poglądów wyrażonych w orzecznictwie (stan faktyczny dotyczył stowarzyszenia nieprowadzącego działalności gospodarczej i zaległości z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne):

„Członek zarządu stowarzyszenia nieprowadzącego działalności gospodarczej może uwolnić się od odpowiedzialności za zaległości składkowe przez wykazanie braku winy w niewszczęciu postępowania likwidacyjnego stowarzyszenia (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22.11.2012 r., I UK 229/12).

*Odpowiedzialność za zaległości składkowe obowiązuje na takich samych zasadach jak odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe, co zostanie szerzej opisane w dalszej części artykułu.

Powyższy pogląd został podzielony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 06.04.2016 r., sygn. II UK 132/15, w którym to sąd doszedł do konkluzji, że w ramach uwolnienia się od odpowiedzialności za zaległości składkowe osób prawnych niemających zdolności upadłościowej (niebędących przedsiębiorcami), członkowie zarządu winni mieć stworzoną alternatywną możliwość, polegającą na przeprowadzeniu w odpowiednim czasie likwidacji podmiotu, pozwalającą na choćby częściowe uregulowanie długu składkowego. Innymi słowy, zwolnienie z odpowiedzialności członków zarządu fundacji możliwe jest, gdy podejmą oni we właściwym czasie działania mające na celu likwidację fundacji.

W uzupełnieniu powyższego należy wskazać, iż ustawodawca przewidział, że członkowie zarządu fundacji ponoszą odpowiedzialność za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu.

II. Zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne

Ze względu na fakt, iż fundacja może zatrudniać pracowników ciążą na niej obowiązki płatnika składek. Nie ma przy tym znaczenia, że dana osoba prawna działa bez zysku. W związku z tym członkowie zarządu takiej fundacji muszą liczyć się z konsekwencjami, jakie mogą wiązać się z dopuszczeniem przez fundację jako pracodawcę, do powstania zaległości składkowych i niemożności ich uregulowania wobec braku środków i majątku. Taka sytuacja prowadzi do zaktualizowania się po stronie członków zarządu odpowiedzialności solidarnej za rzeczone zobowiązania.

Analogicznie, jak w przypadku odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe kształtuje się odpowiedzialność członków zarządu za zaległości fundacji z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne. Podstawą prawną tej odpowiedzialności jest przepis art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych: ,,Do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio art. 115-117 – Ordynacji podatkowej”.

Przesłanki egzoneracyjne wyłączające odpowiedzialność członków zarządu fundacji za zobowiązania podatkowe mają również zastosowanie w przypadku składek na ubezpieczenie społeczne, z odrębnościami opisanymi wyżej wobec osób prawnych nieprowadzących działalności gospodarczej.

III. Odpowiedzialność z tytułu szkody wyrządzonej wierzycielom fundacji za brak złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości fundacji

Jak wyżej wskazano fundacje, które prowadzą działalność gospodarczą, posiadają zdolność upadłościową. W związku z tym, jeżeli zachodzą przesłanki do ogłoszenia upadłości fundacji, a więc fundacja stała się niewypłacalna, zarząd winien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie 30 dni od dnia wystąpienia przesłanek upadłości. Jeżeli do złożenia wniosku w terminie nie dojdzie, a wierzyciel poniesie szkodę, zarząd ponosi odpowiedzialność.

Niniejsza odpowiedzialność została wprowadzona w przepisie art. 21 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe. Członkowie zarządu fundacji mogą uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykażą, że nie ponoszą winy za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie lub wykażą, że w terminie określonym do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości otwarto postępowanie restrukturyzacyjne albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu.

Ponadto zgodnie z przepisem art. 21 ust. 5 ustawy Prawo upadłościowe członkowie zarządu nie ponoszą odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał w czasie prowadzenia egzekucji. Wskazane zwolnienie uzasadnione jest faktem braku dostępu tych osób do informacji o aktualnym stanie przedsiębiorstwa, a zatem także i wiedzy co do konieczności złożenia wniosku.

Szkodę wierzyciela w omawianym przypadku należy utożsamiać jako pogorszenie możliwości zaspokojenia wierzyciela z majątku fundacji, zaistniałego wskutek niezgłoszenia we właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego. Najczęściej rozmiar szkody będzie wyznaczała wysokość nieuregulowanego zobowiązania przez fundację względem wierzyciela.

Celem wykazania szkody wierzyciel musi udowodnić, że w wyniku zaniechania zgłoszenia wniosku zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego w podziale funduszów masy nie otrzyma nic albo otrzyma mniej, niżby na niego przypadało, gdyby wniosek zgłoszono we właściwym czasie. Szkoda może wynikać również stąd, że wprawdzie majątek masy nie uległ zmniejszeniu, ale mniejsze zaspokojenie wierzyciela lub jego brak wynika z takich przyczyn, jak zwiększenie się ogólnej sumy wierzytelności zaspokajanych w upadłości albo ustanowienie zabezpieczeń na składnikach majątku dłużnika. Pomiędzy zdarzeniem wyrządzającym szkodę a szkodą musi też zachodzić związek przyczynowy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13.08.2018 r., sygn. akt I AGa 207/18).

Uzupełniając powyższe zaznaczyć należy, że jeżeli złożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości nie wpłynęłoby na wyższe zaspokojenie wierzycieli, wówczas członkowie zarządu nie będą zobowiązani do spłacania wierzytelności fundacji z majątków osobistych. Dodać należy, iż członkowie zarządu fundacji, która nie prowadzi działalności gospodarczej i przez to nie posiada zdolności upadłościowej, nie będą ponosić osobistej odpowiedzialności za zobowiązania fundacji inne niż zaległości podatkowe oraz pozostałe należności publicznoprawne.

IV. Odpowiedzialność cywilna wobec fundacji, odpowiedzialność wobec fundacji posiadającej status organizacji pożytku publicznego

Członkowie zarządu fundacji ponoszą odpowiedzialność wobec osób trzecich za działanie lub zaniechanie, jeżeli powoduje ono szkodę, w tym także odpowiadają za szkodę w majątku fundacji, która pozostaje ponadto w normalnym związku adekwatno – przyczynowym z ich zachowaniem. Podstawę prawną takiej odpowiedzialności stanowi przepis art. 415 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.), według treści którego kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia bądź przepis art. 471 k.c., który reguluje odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania. Odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje co do zasady tak poniesione przez poszkodowanego straty, jak i utracone korzyści.

W przypadku fundacji posiadającej jednocześnie status organizacji pożytku publicznego (opp), członek organu zarządzającego opp odpowiada wobec tej organizacji za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu opp, chyba że nie ponosi winy (art. 27b ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Członek zarządu, który będzie chciał się od takiej odpowiedzialności uwolnić, zobowiązany będzie udowodnić brak swojej winy, czyli dołożenie należytej staranności przy wykonywaniu obowiązków. W przypadku, gdy szkodę wyrządziło kilka osób wspólnie, ponoszą one odpowiedzialność solidarną wobec opp.

V. Odpowiedzialność karna

Członkowie zarządu jako osoby sprawujące kierownictwo nad fundacją oraz zarząd nad jej majątkiem mogą ponosić również odpowiedzialność karną. Podstawowym celem jaki przyświecał wprowadzeniu tego rodzaju odpowiedzialności była potrzeba ochrony interesów majątkowych zarządzanych podmiotów. Członkowie zarządu fundacji będą ponosić odpowiedzialność karną za następujące przestępstwa:

• Nadużycie zaufania (Art. 296 § 1 Kodeksu Karnego, dalej k.k.):

,,Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.

• Udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela (Art. 300 § 1 oraz § 2 k.k.):

,,§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.

• Udaremnianie lub ograniczanie zaspokojenia należności kilku wierzycieli poprzez tworzenie nowej jednostki gospodarczej (Art. 301 § 1-3 k.k.):

,,§ 1. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.

§ 3. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

• Faworyzowanie wierzycieli, łapownictwo ( 302 § 1-3 k.k.):

,,§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2.Kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 3. Tej samej karze podlega wierzyciel, który w związku z określonym w § 2 postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda”.

Wskazane wyżej czyny, sankcjonowane przez przepisy prawa karnego są najczęściej występującymi w praktyce sądowej, nie stanowią jednak zamkniętego katalogu naruszeń, jakich mogą dopuścić się członkowie zarządu fundacji.

Źródłem odpowiedzialności członków zarządu fundacji mogą być także przepisy ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości. Czynem zabronionym pod groźbą kary będzie, w szczególności nieprowadzenie ksiąg rachunkowych lub ich nierzetelne prowadzenie albo prowadzenie ich niezgodnie z przepisami tej ustawy. Ponadto nieprowadzenie ksiąg czy też prowadzenie ich niezgodnie z przepisami albo ich prowadzenie w sposób niezgodny ze stanem faktycznym może też prowadzić do odpowiedzialności za przestępstwo karno-skarbowe. Dodać w tym zakresie należy, iż w przypadku, gdy kierownikiem jednostki jest organ wieloosobowy (np. zarząd), a nie została wskazana osoba odpowiedzialna, odpowiedzialność ponoszą wszyscy członkowie tego organu. Będzie to niezależne od tego czy konkretna osoba angażowała się w obowiązki związane z rachunkowością i czy ma wiedzę lub kompetencje w tym zakresie.

Reasumując, odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania fundacji może mieć istotnie mniejszy zakres od odpowiedzialności członków zarządu spółek kapitałowych, a w szczególności, jeżeli chodzi o fundacje, które nie prowadzą działalności gospodarczej. W tym ostatnim przypadku, odpowiedzialność członków zarządu swoim majątkiem osobistym będzie dotyczyła wyłącznie zobowiązań fundacji z tytułu zaległości podatkowych oraz innych należności publicznoprawnych.