Najważniejsze zmiany w prawie spadkowym w 2023 r.

Spadek to ogół praw i obowiązków majątkowych o charakterze cywilnoprawnym zmarłego spadkodawcy, które w chwili jego śmierci, w drodze dziedziczenia, przechodzą na spadkobierców, jako jego następców prawnych. Prawa tego mogą dotyczyć przejęcia aktywów należących do spadkodawcy, w szczególności nieruchomości, wszelkiego rodzaju ruchomości, czy też środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych lub w ramach innych form oszczędnościowych. Poza aktywami, dziedziczeniu podlegają również obowiązki ciążące na spadkodawcy za jego życia (długi spadkowe), które mogą wynikać z czynności prawnych dokonywanych za życia przez spadkodawcę (np. zawieranie umów). Źródłem obowiązku majątkowego spadkodawcy może być również zachowanie spadkodawcy niebędące czynnością prawną, a które zrodziło jego odpowiedzialność wobec osób trzecich, w szczególności z tytułu wyrządzenia im szkody (delikt).

W ramach ustalenia czym jest spadek w świetle polskiego porządku prawnego należy wskazać, iż przepisy przewidują dziedziczenie na podstawie ustawy bądź na podstawie testamentu. Do dziedziczenia ustawowego dochodzi najczęściej, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, natomiast w dziedziczeniu testamentowym, to spadkodawca określa krąg spadkobierców.

Prawo spadkowe, obowiązujące w Polsce regulują przepisy zawarte księdze czwartej Kodeksu Cywilnego (k.c.). Przedmiotem unormowania są losy majątku spadkodawcy po jego śmierci, przy czym obejmuje to te skutki, które dotyczą losów cywilnoprawnych praw i obowiązków majątkowych osoby zmarłej. Ponadto przepisy kodeksowe dotyczące prawa spadkowego nie tylko regulują samo przejście majątku spadkodawcy na jego spadkobierców, ale i cały kompleks zagadnień związanych z przejściem tego majątku.

1. Źródło oraz główne cele zmian w prawie spadkowym

Zgodnie z informacjami zawartymi na stronie internetowej Sejmu RP, Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, dotyczący wprowadzenia zmian w prawie spadkowym, w celu lepszego zabezpieczenia sytuacji prawnej spadkobierców, w szczególności osób małoletnich i całkowicie ubezwłasnowolnionych, poprzez ułatwienie im lub ich opiekunom złożenia oświadczenia dotyczącego przyjęcia lub odrzucenia spadku w przepisanym terminie. Nowe przepisy mają również na celu wyłączenie od dziedziczenia dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia. Zgodnie z założeniami projektu ustawy rozwiązanie to m.in. skróci czas trwania postępowań i ograniczy potrzebę poszukiwania przez sąd i wzywania na rozprawę dalszych krewnych spadkodawcy. Obecnie projekt ustawy wpłynął do Sejmu, gdzie odbyło się jego I czytanie, po którym skierowano go do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach.

2. Najważniejsze zmiany:

2a. Zmiana zasady dziedziczenia w ramach trzeciej grupy spadkowej

Nowe przepisy przewidują zmianę zasady dziedziczenia w ramach trzeciej grupy spadkowej, do której obecnie zaliczają się dziadkowie spadkodawcy i zstępni dziadków spadkodawcy (wujowie, stryjowie i ciotki pokrewne spadkodawcy oraz ich zstępnymi).

Celem wyjaśnienia należy wskazać, iż kolejność dziedziczenia ustawowego określają przepisy Kodeksu cywilnego. W ramach tej kolejności wyróżnia się 5 grup dziedziczenia ustawowego:

• I grupa: małżonek i dzieci;
• II grupa: małżonek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa;
• III grupa: dziadkowie i zstępni dziadków;
• IV grupa: pasierbowie;
• V grupa: gmina lub Skarb Państwa.

Dotychczas w ramach grupy trzeciej uprawnieni do spadku byli dziadkowie spadkodawcy, którzy dziedziczyli w częściach równych. W przypadku, gdy którekolwiek z czworga dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał jego zstępnym w częściach równych. To na tym etapie kolejności dziedziczenia pojawiało się rodzeństwo rodziców spadkodawcy – czyli wujowie, stryjowie i ciotki pokrewne spadkodawcy oraz w ich braku również ich zstępni.

Według nowych przepisów w przypadku, gdy którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał będzie jego dzieciom w częściach równych. Natomiast, jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy przypadał będzie w częściach równych ich dzieciom, a jeśli brak jest dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku – pozostałym dziadkom, w częściach równych.

Wobec powyższego, wyłączeni od dziedziczenia zostaną dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia. Innymi słowy, dojdzie do zawężenia kręgu spadkobierców dotychczas określanych ogólnie jako zstępni dziadków, bez ograniczenia pokoleniowego.

2b. Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Obecnie obowiązujące przepisy stanowią, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 § 1 k.c.). Brak jest natomiast unormowań w przedmiocie zachowania powyższego terminu, w szczególności doprecyzowania jaka czynność decyduje o wykonaniu tego obowiązku w terminie ustawowym. Dotychczasowe orzecznictwo wypracowało w tej kwestii jednolite stanowisko: ,,Dla zachowania terminu złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające jest wniesienie do sądu (przed upływem terminu) podpisanego przez spadkobiercę oraz zawierającego niezbędne dane oświadczenia o przyjęciu bądź też odrzuceniu spadku” (tak m.in. post. SN z dnia 20.2.1963 r., I CR 109/63, post. SN z 15.10.2015 r., II CZ 71/15).

W celu usankcjonowania wypracowanej linii orzeczniczej nowe przepisy wprost mają uregulować powyższą materię wskazując, że termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostanie zachowany, jeżeli przed jego upływem osoba uprawniona do spadku złoży w tej sprawie wniosek do sądu. Ponadto, jeśli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku będzie wymagało zezwolenia sądu, bieg terminu na złożenie oświadczenia ulegnie zawieszeniu na czas trwania postępowania.

2c. Uznanie za niegodnych dziedziczenia osób, uporczywie uchylających się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego

W świetle nowych przepisów za niegodne dziedziczenia będą mogły zostać uznane osoby, które uporczywie uchylały się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową. Dotyczy to także uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. W tym miejscu dodać należy, iż spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

2d. Właściwość sądu w postępowaniach o udzielenie zezwolenia na odrzucenie lub proste przyjęcie spadku

Nowe przepisy zakładają, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, zezwolenia na odrzucenie lub proste przyjęcie spadku będzie udzielał sąd spadku – w miejsce dotychczasowego sądu opiekuńczego. Sądem spadku jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

3. Kiedy nowe regulacje zaczną obowiązywać?

Zaproponowane rozwiązania obejmujące nowelizację prawa spadkowego mają wejść w życie po 3 miesiącach od ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, z wyjątkiem niektórych artykułów, które zaczną obowiązywać po 12 miesiącach od ogłoszenia.

Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie prawa cywilnego i prawa spadkowego, skontaktuj się z Kancelarią. Radca prawny Łukasz Rozmiarek specjalizuje się w prowadzeniu postępowań spadkowych, posiadając doświadczenie w tej dziedzinie, dzięki któremu może udzielić Ci kompleksowego wsparcia w rozwiązaniu skomplikowanych spraw związanych z ustalaniem i egzekwowaniem przysługujących Ci uprawnień z tytułu dziedziczenia.