Czy możemy odziedziczyć obowiązek zapłaty zachowku?

W poprzednim artykule Czy roszczenie o zachowek może być przedmiotem dziedziczenia? wspomniałem, że polskie przepisy przewidują również zasady dziedziczenia zobowiązań z tytułu zapłaty zachowku. Niemniej jednak, dziedziczenie długu zachowkowego nie zostało wprost wyrażone w żadnym przepisie prawa, a ustalenie jego źródła wymaga odniesienia się do ogólnych zasad regulujących, co może być przedmiotem spadku.

Ogólną zasadą jest dziedziczenie ogółu cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci.

Dług zachowkowy to inaczej zobowiązanie majątkowe, które powstaje w wyniku niezrealizowania przez spadkodawcę obowiązku przekazania pewnej części swojego majątku osobom uprawnionym. Przypomnieć należy, iż osobami uprawnionymi do zachowku są: zstępni (np. dzieci, wnukowie), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Uprawnienie do zapłaty zachowku najczęściej powstanie, w wyniku pominięcia wyżej wskazanych osób w testamencie sporządzonym przez spadkodawcę lub w sytuacji, kiedy spadkodawca dokonał za swojego życia rozporządzeń swoim majątkiem, np. w drodze darowizny, z wyłączeniem tych osób.

Zobowiązanymi z tytułu zapłaty zachowku lub jego uzupełnienia (dług zachowkowy) będą osoby obdarowane przez spadkodawcę za jego życia lub też osoby, które otrzymały majątek od spadkodawcy na mocy testamentu.

Powyższe znajduje potwierdzenie w przepisie art. 1000 § 1 Kodeksu cywilnego: ,,Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny”.

Zatem osoba, która otrzymała od spadkodawcy, np. darowiznę obowiązana jest do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny roszczenia o zachowek albo uzupełnienie zachowku, wobec osób uprawnionych.  Jednocześnie cytowany przepis stanowi, że obdarowany, który sam byłby uprawniony do zachowku (dzieci, wnukowie, małżonek oraz rodzice spadkodawcy), ponosi odpowiedzialność wobec innych uprawnionych w zakresie nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

W przepisie art. 1000 § 1 Kodeksu cywilnego mowa jest o osobie obdarowanej, jednak obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać też następców prawnych obdarowanego. Obowiązek ten ma charakter majątkowy i podlega dziedziczeniu. Spoczywa on zatem na spadkobiercach obdarowanego, jeżeli nie został on uregulowany za życia przez obdarowanego-spadkodawcę.

Wobec tego, dziedzicząc określony majątek może okazać się, że odziedziczyliśmy wraz z nim zobowiązania finansowe z tytułu długu zachowkowego.

Dodać należy, iż zazwyczaj do nieuregulowania długu zachowkowego przez pierwotnie zobowiązanego-obdarowanego dochodzi w sytuacji, kiedy nie dożył on otwarcia spadku po darczyńcy (zmarł przed darczyńcą) albo też dożył otwarcia jego spadku, lecz zmarł przed zaspokojeniem roszczeń zachowkowych osób uprawnionych.

Przykład I:

Matka będąca wdową posiadała dwóch synów: Jana oraz Piotra. Matka dokonała darowizny niezabudowanej działki na rzecz Jana. Jan zmarł przed matką, pozostawiając małżonkę oraz jednego syna. Małżonka oraz syn Jana odziedziczyli po nim niezabudowaną działkę otrzymaną uprzednio przez Jana od matki. Następnie zmarła matka. Piotr, który jest spadkobiercą ustawowym swojej matki może dochodzić zapłaty zachowku z tytułu jej śmierci bezpośrednio od spadkobierców swojego brata Jana (obdarowanego przez matkę), tj. od małżonki oraz jego syna.

Przykład II:

Matka będąca wdową posiadała dwóch synów: Jana oraz Piotra. Matka dokonała darowizny niezabudowanej działki na rzecz Jana. Po śmierci matki, Piotr wystąpił z żądaniem do swojego brata Jana o zapłatę zachowku. Jan jednak zmarł zanim uregulował dług zachowkowy wobec swojego brata. Pozostawił jednocześnie małżonkę i jednego syna, którzy odziedziczyli po nim m. in. niezabudowaną działkę. Niezaspokojony dług zachowkowy przez obdarowanego Jana odziedziczyli wraz z majątkiem jego małżonka oraz syn, od których zapłaty zachowku po zmarłej matce może domagać się Piotr.

Zasada dziedziczenia długu zachowkowego została potwierdzona w jednym z wyroków Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2018 r., w sprawie I CSK 381/17:

• ,,Zgodnie z art. 1000 § 1 KC osoba, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę, jest obowiązana do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, roszczenia o zachowek albo o uzupełnienie zachowku. Obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać również następców prawnych obdarowanego, nawet wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy”.
• ,,Zobowiązanie do uzupełnienia zachowku ciążące na obdarowanym (art. 1000 § 1 KC) przechodzi na jego następców prawnych także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy (art. 922 § 1 KC)”.

W uzasadnieniu cytowanego wyroku wskazano, iż dziedziczenie długu spadkowego znajduje uzasadnienie w tym, iż z określonego przysporzenia majątkowego obdarowanego, które pochodzi od spadkodawcy (darczyńcy), mogą potencjalnie korzystać również jego następcy prawni (w omawianym przykładzie małżonka oraz syn mogli korzystać z niezabudowanej działki otrzymanej przez Jana od matki).

Zdaniem Sądu Najwyższego sytuacja, w której obdarowany, gdyby dożył otwarcia spadku, byłby obowiązany do zapłaty zachowku, a wstępujący w jego miejsce spadkobiercy mieliby być od tego obowiązku zwolnieni, byłaby trudna do pogodzenia z celem zachowku. Inaczej ta instytucja byłaby nieefektywna. Byłoby bezpodstawnym uprzywilejowaniem następców obdarowanego, gdyby mieli zatrzymać cały przedmiot darowizny kosztem osoby uprawnionej do zachowku, która nie otrzymałaby niczego z majątku spadkodawcy (darczyńcy).

                                                                                    ***

Informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i nie stanowią indywidualnej porady prawnej. Jeśli masz pytania lub potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie prawa spadkowego, skontaktuj się z Kancelarią w Gorzowie Wielkopolskim. Radca prawny Łukasz Rozmiarek specjalizuje się w prowadzeniu postępowań spadkowych, posiadając doświadczenie w tej dziedzinie, dzięki któremu może udzielić Ci kompleksowego wsparcia, w celu wyegzekwowania przysługujących uprawnień z tytułu zachowku albo obrony przed nieuzasadnionymi roszczeniami.