Czy roszczenie o zachowek może być przedmiotem dziedziczenia?

Zapewne większość z Was zdaje sobie sprawę z istnienia instytucji zachowku oraz wynikających z niej uprawnień przysługującym spadkobiercom po zmarłym spadkodawcy.
W niniejszym wpisie pokrótce jedynie wspomnę, iż zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy w wyniku pominięcia ich osoby w testamencie nie otrzymali udziału spadkowego, który przypadłby im w ramach dziedziczenia ustawowego (według reguł określonych w Kodeksie cywilnym). Ponadto katalog osób uprawnionych do żądania zachowku może zostać rozszerzony o osoby, które w wyniku dziedziczenia ustawowego (spadkodawca nie pozostawił testamentu) otrzymali mniejszy udział spadkowy, ze względu na rozporządzenia spadkodawcy swoim majątkiem dokonane za życia, z pominięciem tych osób (np. poprzez dokonane przez spadkodawcę darowizny).

Uzupełniająco należy dodać, iż uprawnieni do zachowku, co do zasady mogą realizować swoje roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia przeciwko spadkobiercom testamentowym lub osobom obdarowanym przez spadkodawcę.

Punktem wyjścia do stwierdzenia czy roszczenie o zachowek może być przedmiotem dziedziczenia jest ustalenie, co wchodzi w skład spadku po osobie zmarłej. Kwestię tę reguluje przepis art. 922 § 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że spadkiem jest ogół cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci. Nie należą natomiast do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą (art. 922 § 2 Kodeksu cywilnego). W tym miejscu należy podkreślić, iż pojęciem zgoła odmiennym od roszczenia o zachowek jest prawo do zachowku. Prawo do zachowku ma charakter ściśle osobisty i wynika z posiadanego przez daną osobę statusu pokrewieństwa ze spadkodawcą, który decyduje o przysługującym prawie do zachowku (katalog uprawnionych do zachowku określa art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego).

Wobec tego, samo prawo do zachowku jako prawo ściśle związane z osobą spadkodawcy jest niezbywalne oraz nie podlega dziedziczeniu. Dziedziczeniu podlega tylko skonkretyzowane już w określonej wysokości roszczenie z tytułu zachowku. Dlatego przedmiotem dziedziczenia jest wyłącznie roszczenie, a nie prawo.

Roszczenie o zachowek zmierza do wyegzekwowania od określonych osób sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia, co decyduje o tym, że jest zbywalnym prawem majątkowym wchodzącym w skład spadku po zmarłym. Ponadto, ustawodawca wprost określił w przepisie art. 1002 Kodeksu cywilnego, iż roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobiercę spadkodawcy, któremu przysługiwało uprawnienie do zachowku.

Przepis art. 1002 Kodeksu cywilnego wprowadza zarazem szczególną modyfikację ogólnych zasad dziedziczenia, poprzez znaczne ograniczenie kręgu spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia roszczenia o zachowek. Według komentowanego przepisu roszczenie z tytułu zachowku może dziedziczyć tylko ten spadkobierca (ustawowy lub testamentowy) uprawnionego do zachowku, który należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Zatem roszczenie z tytułu zachowku może przejść na osoby, które były wspólnie z ich spadkodawcą uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Omawiany przepis należy także rozumieć w ten sposób, że roszczenie z tytułu zachowku przechodzi również na osoby, które jedynie potencjalnie mogły być uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy, lecz w danych okolicznościach takie roszczenie im nie przysługiwało.

Przykład: potencjalnie uprawnionym do zachowku po pierwszym spadkodawcy będzie wnuk po zmarłym dziadku, w sytuacji, gdy do śmierci dziadka doszło za życia jego syna, a więc ojca wnuka. W tych okolicznościach zrealizować roszczenie o zachowek po pierwszym spadkodawcy (dziadku) będzie mógł jego syn, natomiast w przypadku jego śmierci, roszczenie to przejdzie na wnuka.

W ślad za przedstawionym przykładem należy przyjąć, iż w przypadku śmierci ojca, która miała miejsce po śmierci dziadka (po otwarciu spadku i powstaniu roszczenia o zachowek), wnuk pierwotnego spadkodawcy będzie mógł odziedziczyć roszczenie o zachowek przysługujące pierwotnie jego ojcu, który nie zdążył zrealizować tego roszczenia.

Za takim rozumieniem przepisu art. 1002 Kodeksu cywilnego przemawia ugruntowany pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 1988 r., III CZP 101/88:
,,Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku, który nie zaspokoił go w związku ze śmiercią, przechodzi na dziedziczące po nim dzieci”.

Pogląd stanowiący o tym, że roszczenie z tytułu zachowku przechodzi również na osoby, które jedynie potencjalnie mogły być uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy, podtrzymywany jest przez sądy w obecnie prowadzonych postępowaniach.

Ograniczenie w zdolności dziedziczenia roszczenia o zachowek jakie wprowadza przepis art. 1002 Kodeksu cywilnego doskonale widać na przykładzie braku możliwości dziedziczenia tego roszczenia po zmarłym małżonku, który pozostawił w swoim spadku roszczenie o zachowek po swoich rodzicach. Niniejsze wynika z faktu, iż żyjący małżonek nie należy do osób uprawnionych do zachowku po swoich teściach, nadto w ogóle nie należy do ich kręgu spadkobierców ustawowych. Nie ma przy tym znaczenia przysługujące mu prawo dziedziczenia po mężu/żonie, nadto, że pozostaje w kręgu osób uprawnionych do zachowku po zmarłym małżonku.

Kiedy roszczenie o zachowek, które było przedmiotem dziedziczenia wygasa?

Należy pamiętać, iż skuteczne skorzystanie z uprawnień wynikających z odziedziczonego roszczenia o zachowek będzie zależało od tego, czy:

• spadkodawca pierwotnie uprawniony do zachowku pozostawił po sobie spadkobierców, których można byłoby zaliczyć do wąskiego kręgu dziedziczących roszczenie o zachowek lub;
• w skład spadku po spadkodawcy pierwotnie uprawnionego do zachowku, wchodzi nadal roszczenie o zachowek, w szczególności nie zostało one dotychczas zrealizowane oraz nie uległo one przedawnieniu.

Roszczenie o zapłatę zachowku, które było przedmiotem dziedziczenia wygasa zatem, gdy spadkodawca uprawniony do zachowku nie pozostawił po sobie spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia tego prawa, roszczenie o zachowek zostało wykorzystane lub też roszczenie te uległo przedawnieniu.

W uzupełnieniu powyższego dodać należy, iż w polskim porządku prawnym występuje zarówno zasada dziedziczenia roszczenia o zachowek, jak i zasada dziedziczenia zobowiązań z tytułu zapłaty zachowku. Dla omówienia drugiej ze wskazanych zasad zostanie poświęcony odrębny wpis.

Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w zakresie prawa spadkowego, skontaktuj się z Kancelarią w Gorzowie Wielkopolskim. Radca prawny Łukasz Rozmiarek specjalizuje się w prowadzeniu postępowań spadkowych, posiadając doświadczenie w tej dziedzinie, dzięki któremu może udzielić Ci kompleksowego wsparcia, w celu wyegzekwowania przysługujących uprawnień z tytułu zachowku.